Bảo tàng Vatican tiết lộ kho báu của người Muisca
Musées du Vatican Pectoral muisca.
10/12/25
Các nhà truyền giáo, các pháp sư, các giáo hoàng, các nhà ngoại giao, và các tượng thần: đó chỉ là một số nhân vật đứng đằng sau bộ sưu tập vàng thuộc thời kỳ trước Columbus của các Bảo tàng Vatican.
“Vàng lấp lánh, quý giá từ những thời đại cổ xưa…” là câu mở đầu cho quyển sách tuyệt đẹp về “Ors précolombiens du Musée profane” (“Vàng thuộc thời kỳ trước Columbus của Bảo tàng Thế tục”), do ông Jean-François Genotte biên tập và được giới thiệu vào ngày 27 tháng 11 tại các Bảo tàng Vatican.
Đây là một sự hiện diện đầy bất ngờ trong các bảo tàng của giáo hoàng: những tấm khiên che ngực (pectoral) lớn làm bằng kim loại lấp lánh, với những chiếc mỏ đại bàng được chạm khắc, những hình tượng bí ẩn — các vị thần, người chim, các tù trưởng (caciques), hoặc pháp sư (shamans) — từ những thời đại và vùng đất xa xăm đang làm gì ở Roma?
Musées du Vatican
Trong những năm gần đây, các bộ sưu tập “nghệ thuật thời kỳ sơ khai” tại các bảo tàng phương Tây đã trở thành tâm điểm chỉ trích. Một số quốc gia và hậu duệ của các dân tộc bản địa đã đặt vấn đề về hoàn cảnh hình thành những bộ sưu tập này và thường xuyên yêu cầu hoàn trả chúng. Các bộ sưu tập của các giáo hoàng cũng không tránh khỏi những căng thẳng hậu thuộc địa này, bằng chứng như trường hợp gần đây có việc tặng lại 62 hiện vật bản địa nguồn gốc từ Canada, dù đây không thể được xem là một sự hoàn trả di sản.
Phần lớn số vàng thuộc thời kỳ trước Columbus của Vatican đến từ nền văn minh vĩ đại Muisca, nền văn minh đã khơi nguồn cho huyền thoại Eldorado — thực chất dựa trên một nghi lễ pháp sư — và từng thống trị khu vực ngày nay là Colombia.
Tại khu vực này, những người chinh phạt Tây Ban Nha đã tiến hành cướp bóc trắng trợn, trút đầy kho bạc của các nhà cai trị Châu Âu. Nhưng số vàng thuộc thời kỳ trước Columbus được trưng bày tại các Bảo tàng Vatican lại kể một câu chuyện hoàn toàn khác.
Pendantif aztèque, offert par le gouvernement de Panama au pape Paul VI Musées du Vatican
Thiên tài của các dân tộc bản địa
Những người đầu tiên mang các hiện vật thuộc thời kỳ trước Columbus về Roma là các tu sĩ Dòng Đa Minh Tây Ban Nha, những nhà truyền giáo tại “Tân Thế Giới.” Lô hiện vật cập bến năm 1531 cùng với Cha Domingo de Betanzos đến Roma để thuyết phục Đức Giáo hoàng Clement VII cho phép tỉnh dòng của ngài tại Mexico được độc lập.
Tại sao vị tu sĩ này lại dâng lên Đức Giáo hoàng những vật phẩm mà Giáo hội xem là đồ thờ ngẫu tượng? Theo giáo sư Davide Domenici thuộc Đại học Bologna: “Trọng tâm nằm ở chất lượng kỹ thuật phi thường của chúng, điều này cho thấy người bản địa không thiếu những thiên tài.” Ông giải thích: “Điều này chứng minh lý tính và nhân tính của họ, và từ đó cho thấy khả năng được dẫn dắt đến đức tin.”
Sự khẳng định này không phải là điều hiển nhiên đối với Giáo hội vào thời đó: phải sáu năm sau, năm 1537, Đức Giáo hoàng Phaolô III, trong Tông sắc Sublimis Deus, mới yêu cầu các nhà truyền giáo rao giảng Tin Mừng cho các dân tộc bản địa ở Châu Mỹ — đồng thời lên án việc biến họ thành nô lệ. Các món quà của Dòng Đa Minh, nhằm hỗ trợ công cuộc truyền giáo, tiếp tục cho đến năm 1564, với những hiện vật do Cha Juan de Cordova mang về.
Chính trong bối cảnh đó, qua nhiều thế kỷ, nhiều hiện vật từ Nam Mỹ đã được mang về dâng lên cho các vị Giáo hoàng và cuối cùng trở thành một phần trong bộ sưu tập của Thư viện Vatican. Ví dụ điển hình là các mặt nạ gỗ vô giá và những tượng nhỏ thuộc văn hóa Tayrona – một dân tộc thuộc thời kỳ trước Columbus của Colombia – được mang về vào năm 1692 bởi tu sĩ Dòng Augustinô Francisco Romero, người đã dâng tặng những hiện vật mang tính pháp sư này cho Đức Giáo hoàng Innocentê XII.
Figure votive muisca Musées du Vatican
Công cuộc hình thành Colombia hiện đại
Một thế kỷ sau, các quan điểm bắt đầu thay đổi, như được thể hiện qua các nghiên cứu tiên phong của Cha Jose Domingo Duquesne, con trai của những người nhập cư Pháp tại Colombia. Ngài đã công bố các nghiên cứu đầu tiên về ngữ pháp Muisca và lịch Muisca, bằng chứng về sự tồn tại của một nền văn minh cổ xưa, phức tạp và có cơ cấu tại Colombia.
Theo ông Davide Dominici, ý tưởng là dựa vào “thần thoại Muisca” này để tạo ra một “lịch sử yêu nước” và từ đó là một “luận thuyết dân tộc chủ nghĩa,” tách rời khỏi sự trung thành với vương quyền Tây Ban Nha. Tiến trình tự chủ này bắt đầu hình thành năm 1810 với sự khởi đầu của các cuộc chiến tranh giành độc lập Tây Ban Nha-Châu Mỹ.
Di sản Muisca do đó đã trở thành “bằng chứng về sự quá khứ vĩ đại” của Colombia, quốc gia giành được độc lập vào năm 1819 và tiếp tục trở thành “trung tâm của một chính sách ngoại giao văn hóa,” ông Davide Dominici giải thích.
Cuốn sách của ông Jean-François Genotte, trợ lý tại bộ phận các bộ sưu tập dân tộc học Anima Mundi của Bảo tàng Vatican, cho thấy phần lớn các hiện vật thuộc sở hữu của Bảo tàng Vatican đã được chính phủ Colombia hiến tặng nhân dịp cuộc triển lãm tại Vatican được tổ chức vào năm 1887-88 bởi Đức Thánh Cha Lêô XIII để kỷ niệm kim khánh linh mục của Đức Giáo hoàng.
Năm 1893, nhân kỷ niệm 400 năm ngày “khám phá” Châu Mỹ, ông Miguel Antonio Caro, lúc bấy giờ là phó tổng thống Colombia, đã dâng tặng ba tấm khiên che ngực (pectoral) bằng vàng cho Đức Thánh Cha Lêô XIII, hiện là những báu vật quý giá trong bộ sưu tập của Vatican. Ông Jean-François Genotte kinh ngạc: “Ngày nay, chúng ta có thể hình dung rằng ít nhất một trong những chiếc khiên che ngực này, đã thoát khỏi sự săn lùng trong cơn sốt vàng của những kẻ chinh phạt, đã từng được một vị đại thủ lãnh Muisca vĩ đại đeo, có lẽ là trong nghi lễ Eldorado.”
Ông Jean-François Genotte cho thấy rằng việc bảo tồn cổ vật đã trở thành hiện thực nhờ mối quan hệ ngoại giao của Vatican với nhà nước Colombia mới thành lập, nhưng cũng nhờ “sự quan tâm của các giáo hoàng đối với những nền văn hóa ngoài Châu Âu.”
[Nguồn: aleteia]
[Chuyển Việt ngữ: TRI KHOAN 11/12/2025]
